10. sep, 2022

De zomervakantie is voorbij, onze vitamine D-voorraad is weer ruimschoots aangevuld – met weliswaar lege regenputten en roestbruine grasperken tot gevolg –, klaar dus voor een nieuw werk/school/academiejaar op alle fronten. Ook in de Academie van Blankenberge worden lessen en repetities weer opgestart, en worden er plannen gesmeed voor concertjes en toonmomenten allerhande. Voor mij betekent het de officiële start van mijn ‘afstudeerproject’ met dus een eerste blog gewijd aan één van mijn uitverkoren acht vrouwelijke componisten.

Zoals aangekondigd in mijn inleiding enkele weken terug, bijt Cecile Chaminade de spits af. En ze doet dat met verve. Lees, luister (zie de youtube-links helemaal onderaan deze blog) en oordeel zelf maar.

Cecile Chaminade wordt geboren op 8 augustus 1857, in Batignolles, in Parijs. Haar moeder, zelf ook een uitstekend pianiste, gezegend met een mooie stem, heeft al snel in de gaten dat haar dochter over een uitmuntend gehoor beschikt en een buitengewone muzikale aanleg heeft. In 1863 laat haar vader, directeur van een Engelse verzekeringsmaatschappij, een villa optrekken in Le Vésinet[1] en daar maakt de toen 6-jarige Cecile kennis met de twintig jaar oudere Georges Bizet nadat hun beide moeders met elkaar bevriend raakten. Bizet is onder de indruk van de prestaties van de vroegrijpe Cecile die hij “Mijn kleine Mozart” noemt. Hij raadt haar ouders aan om haar te laten voorspelen voor Félix Le Couppey, pianoleraar aan het Parijse conservatorium, met onder meer een klas voorbehouden voor enkel meisjes. Le Couppey staat versteld van Chaminades kunnen en biedt haar een plaatsje aan in zijn pianoklas. Dat is echter buiten de koppige weigering van Ceciles vader gerekend: “Bij ons in de bourgeoisie zijn meisjes voorbestemd om te huwen en kinderen te krijgen”…

Bizet, overtuigd van Ceciles potentieel, probeert vader Chaminade alsnog te overtuigen om haar op z’n minst privélessen te laten volgen thuis. Zo komt het dat Cecile dus niet wordt ingeschreven maar wel een opleiding piano, compositie en harmonie volgt bij de leerkrachten van het Parijse conservatorium, zijnde Le Couppey (piano) , Benjamin Godard (compositie) en Savard (harmonie).

Vader Chaminade mag zich dan behoorlijk onverzettelijk tonen op vlak van de opvoeding van zijn dochter, dit belet hem echter niet om tweewekelijks bekende componisten uit die tijd bij hen uit te nodigen. Op die avonden wordt er samen gemusiceerd en begeleidt Cecile vol overgave de aanwezige muzikanten op de piano.

Op 18-jarige leeftijd  profiteert Cecile van de afwezigheid van haar vader die op zakenreis is, om een concert te verzorgen in Salle Pleyel in Parijs. Op dit eerste openbare optreden brengt ze werk van Beethoven. Zowel publiek als critici zijn laaiend. Het zou het eigenlijke startpunt van haar carrière als pianiste en componiste betekenen. Ze boekt ook succes met haar eigen composities zoals haar concertstuk, opus 40, Les Sylvains.

Chaminade componeert werk voor piano, kamermuziek of orkest maar ook liederen. Na de dood van haar vader breekt Chaminade uit en reist ze de wereld rond voor internationale tournees. Dit doet ze onder meer uit noodzaak want Cecile moet instaan voor het levensonderhoud van haar moeder en zichzelf. Ze begint in Engeland waar ze meermaals te gast is bij Queen Victoria. Vervolgens gaat het richting Griekenland, Turkije, Nederland… Het valt niet te betwisten dat dit haar gloriejaren zijn waarin de talentrijke Chaminade sterallures aanneemt, niet alleen als pianiste maar zeker ook als componiste. Ze speelt het ene recital na het andere en wordt op handen gedragen.

In 1901 huwt Chaminade met een uitgever van muziekpartituren. Een verstandshuwelijk dat kinderloos blijft en trouwens geen lang leven beschoren is aangezien de veel oudere man amper zes jaar later komt te overlijden.

In 1908 geeft ze een reeks van 25 concerten in de Verenigde Staten waar ze op veel bijval kan rekenen. Maar ze krijgt ook heel wat kritiek over zich heen, meer bepaald over het muziekgenre dat ze componeert. Na één van haar concerten in Carnegie Hall lezen we in de New York Evening Post:

De muziek van Chaminade heeft een zekere finesse en vrouwelijke sierlijkheid maar is tegelijkertijd onvoorstelbaar oppervlakkig en aan de eentonige kant. Dit concert heeft nogmaals de overtuiging bevestigd dat vrouwen op een dag allicht zullen mogen gaan stemmen maar dat ze nooit in staat zullen zijn om iets te componeren dat de moeite waard is… Alle vrouwelijke composities lijken blijk te geven van diezelfde oppervlakkigheid.

Desondanks worden er in meerdere landen, waaronder ook de Verenigde Staten, “Chaminade clubs” opgericht waar verschillende vrouwelijke muzikanten en componisten lid van worden.

Ondanks de vele successen die Chaminade boekt, begint zij gaandeweg minder te componeren. Een eenduidige verklaring hiervoor is er niet. In 1914, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, trekt ze een streep onder haar muzikale carrière en wordt ze directrice van een hospitaal. Nog later krijgt ze te kampen met allerhande gezondheidsproblemen en zo moet ze ook een van haar voeten laten amputeren. Ze trekt zich terug in Monte Carlo waar ze in 1944 een stille dood sterft.

Volgens Aliette de Laleu[2] zijn er meerdere redenen die verklaren waarom componisten als Chaminade uiteindelijk in de vergetelheid raken. Vooreerst is er de muziekgeschiedenis die op zo’n manier wordt opgesteld dat vrouwen uit de 20ste eeuw er gewoon uit worden gewist. Zo zijn er muziekgeschiedenisboeken en muziekwoordenboeken waar vrouwen gewoon niet in voorkomen. Totaal niet. Een zeer pijnlijke vaststelling.

De werken van Chaminade worden dan wel veel minder vaak gespeeld dan tijdens haar leven, maar we zien haar composities toch hier en daar opduiken. Feit is dat haar muziek het publiek steeds weer weet te bekoren, en dat zal met het Concertino dat ik aan het instuderen ben en dat hieronder wordt toegelicht hopelijk niet anders zijn.

Concertino voor fluit en piano/orkest in re groot, opus 107

Het werk dat eigenlijk aan de basis ligt van deze blog en dit hele project, en dat ik een beetje als het ‘kroonwerk’ ervan beschouw is het Concertino voor fluit dat Cecile Chaminade schreef in 1902. Aanvankelijk schreef Chaminade het voor fluit en piano, maar later werd van de pianopartituur een orkestversie gemaakt. Ze schreef het in opdracht van het Parijse conservatorium, als opgelegd examenstuk voor de studenten dwarsfluit. Ze droeg het concertino op aan fluitist en fluitleerkracht, Paul Taffanel. De legende wil dat Chaminade het stuk eigenlijk schreef om een minnaar die ook fluit speelde, een lesje te leren nadat hij haar verlaten had om met een andere vrouw te trouwen. Ze zou toen besloten hebben om een stuk te schrijven dat zo moeilijk was, dat hij het nooit zou kunnen spelen. Het concertstuk is tot op vandaag bijzonder populair binnen het fluitrepertoire en wordt nog steeds gebruikt als examenstuk. Ikzelf ben hier het levende bewijs van.

Het werk bestaat uit één beweging, en is een rondo[3]. Het begint met een overtuigende inleiding door de piano die vervolgens het woord geeft aan de fluit. Er ontspint zich een zangerige melodie die doorheen het volledige stuk telkens weer opduikt. De melodie is betoverend mooi en laat alle fluitregisters de revue passeren. Zeer technische en zangerige stukken wisselen elkaar af.

Het middendeel van het concertino kreeg als markering animato. Het is een iets sneller deel waarin van de fluitist een aantal technieken worden vereist zoals de dubbele staccato en een hele resem versieringen die dit solo-gedeelte tot een next level tillen. Hier en daar zitten enkele ultrasnelle passages verwerkt die het stuk dat duivels lastige kantje bezorgen.

Een tussenspel van de piano leidt naar de volgende variatie op het thema, met aansluitend een aanstekelijke cadens. Voor de uitgeschreven cadens moet de fluitist het onderste uit de kan van zijn of haar kunnen halen. De finale van het stuk herneemt de openingsmelodie. De snelle loopjes van in het begin krijgen hier een extra dimensie, om uiteindelijk uit te monden in een spannende climax.

Voor wie het leuk vindt om de stukken van de vrouwelijke componisten die ik instudeer daadwerkelijk ook te beluisteren, voeg ik telkens een link toe. In het geval van dit Concertino heb ik ervoor gekozen om de beide versies te laten horen. Zoals elke fluitist droom ik er uiteraard van om dit werk ooit met orkest te kunnen spelen, maar een versie met piano zal wel realistischer zijn. En die is ook zeer mooi. De energie en levenskracht die van de pianopartij uitgaan, stuwen de fluitist werkelijk vooruit. Wat kijk ik er naar uit om dit op een dag samen met piano te kunnen en mogen brengen. Maar daar gaan nu eerst nog heel wat studie-uurtjes aan vooraf, vrees ik… Oordeel zelf maar en hopelijk genieten jullie evenveel als ik van deze wondermooie muziek…

Versie voor fluit en orkest

Emmanuel Pahud (fluit) met het Orchestre de Chambre de Paris

https://www.youtube.com/watch?v=Lnr5XD5dj_0

Versie voor fluit en piano (ook met Emmanuel Pahud… hij is gewoon de allerbeste J

https://www.youtube.com/watch?v=RFPE-a-UlH8

[1] Le Vésinet ligt ten westen van het Parijse centrum, en is in de 19e eeuw door ruilverkaveling ontstaan. De Seine draait er in een lange bocht rond maar nergens ligt de plaats daadwerkelijk aan de Seine. 

[2] Aliette de Laleu is een Franse journaliste, gespecialiseerd in klassieke muziek. Sinds 2016 verzorgt ze een wekelijkse rubriek op France Musique waarin ze clichés aan de kaak stelt en meer bepaald dieper ingaat op de plaats van de vrouw binnen de klassieke muziek. Wanneer je klikt op de volgende youtube-link, krijg je een korte reportage te zien waarin de journaliste meer vertelt over Chaminade. De fluitklanken op de achtergrond komen uit het bewuste Concertino voor fluit en piano. Je krijgt in het fragment nog andere stukjes te horen uit haar composities, voor piano, viool en ook voor vocaal ensemble, die echt wel de moeite waard zijn.

https://www.youtube.com/watch?v=Gz9Qw5srgw0 

[3] Een rondo is een muziekvorm waarin een hoofdthema met tussenspelen wordt afgewisseld, zoals in een gedicht een refrein na elke strofe terugkeert.