30 november 2022

Eerst iets meer over Lili Boulanger zelf. Haar naam zal misschien wel een belletje doen rinkelen bij een aantal onder jullie. Of misschien verwarren jullie haar met haar zus, Nadia Boulanger (1), waar ook zeer veel over te vertellen valt maar dan niet echt als componiste. Lili is slechts 25 jaar geworden, en toch heeft zij een onuitwisbare stempel gedrukt op de muziekgeschiedenis. Hoe meer ik over haar lees en hoe vaker ik de werken speel die ik van haar koos, hoe meer ik het gevoel krijg dat ik haar eigenlijk graag had ontmoet.  Maar om eerlijk te zijn, had ik dat gevoel ook met Cecile Chaminade en Mel Bonis, mijn september- en oktober-componisten. Zou ik in de verkeerde tijd geboren zijn :-)?

Wie was Lili Boulanger nu precies? Zij is zonder twijfel een van de belangrijkste Franse componisten van het begin van de twintigste eeuw. Ze is geboren in Parijs in 1893 en is amper 25 jaar later veel te vroeg overleden in Mézy-sur-Seine, vlak buiten Parijs. Lili is eigenlijk zo goed als haar hele leven ziek geweest. Op 2-jarige leeftijd werd ze getroffen door een longontsteking die haar hele immuunsysteem aantastte. Een jaar later kreeg ze een darmaandoening die nu zou gediagnosticeerd worden als de ziekte van Crohn en dus perfect behandelbaar zou zijn. Helaas was dit toen nog niet het geval, waardoor Lili haar hele leven pijn heeft geleden, vaak dodelijk vermoeid was en ook altijd heeft geweten dat ze niet lang zou leven. Een besef dat haar niet tegenhield om volop voor het leven en voor haar kunst te gaan en dat zeker ook weerklinkt in haar muziek. Telkens wanneer ik haar “Nocturne” speel, voel ik opnieuw haar verdriet en soms ook haar wanhoop omdat zij zeer goed wist dat ze tot veel meer in staat was dan dit leven haar ooit zou gunnen.

Lili kwam ter wereld in een buitengewoon muzikaal gezin. Op vlak van gezondheid trok ze een slecht lotje, maar met haar entourage had ze ongetwijfeld het grote lot uit de loterij. Haar vader, Ernest Boulanger (1815-1900) was zangdocent aan het Parijse conservatorium. Het was ook daar dat hij zijn toekomstige vrouw, Lili’s moeder ontmoette. Haar naam was Raïssa Meshetskaya, een 50 jaar jongere Russische prinses en zangeres. De vonk sloeg over in de zanglessen die zij kreeg van Ernest Boulanger. Hij was 77 jaar toen Lili werd geboren en hij stierf toen zij zes was. Naast het lesgeven, componeerde Ernest zelf ook, en hij won de Prix de Rome (zie verder) toen hij amper 19 was. Ook zijn ouders waren bijzonder muzikaal: zijn vader was cellist bij de Chapelle Royale en zijn moeder was mezzosopraan bij de Opéra Comique. Dat Lili een overvloed aan muzikale genen had, hoeft dus niet gezegd. In tegenstelling tot vele andere vrouwelijke componisten in die tijd – denk maar aan Mel Bonis of Chaminade – moest Lili niet strijden om erkenning. Zij werd langs alle kanten gestimuleerd, en grootmeesters als Gabriel Fauré  en Claude Debussy behoorden tot haar sociale milieu. Lili was amper 5 jaar toen ze met haar zes jaar oudere zus, Nadia, mee ging naar het conservatorium. Ze nam gretig alle kennis in haar op. In 1909 – ze was toen 16 jaar – werd ze zelf ook toegelaten tot het conservatorium waar ze lessen piano, viool en orgel volgde. En uiteraard ook compositie, want hoe jong ze ook was, Lili wist toen al dat ze componist zou worden. Haar eerste composities zijn cantates (2), en het is ook met een cantate, Faust et Hélène, dat ze geschiedenis zou schrijven…

Wie “Lili Boulanger” zegt, zegt immers “Prix de Rome”. Dat is de meest prestigieuze aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars die jaarlijks werd uitgereikt. De Prijs werd ingevoerd in Frankrijk in 1663 en was aanvankelijk bedoeld voor kunstenaars en architecten. Later werd de prijs door andere landen overgenomen en uitgebreid naar verschillende disciplines: architectuur, beeldhouwkunst, compositie, grafiek en schilderkunst. De Belgische Prijs van Rome voor compositie werd voor het eerst uitgereikt in 1841 en voor het laatst in 1952. De bekendste Belg die de prijs in de wacht sleepte was allicht Lodewijk Mortelmans, we schrijven 1893. Wie wilde meedingen naar de prijs, stond een zware beproeving te wachten. Hij of zij moest drie weken in afzondering om een eigen kunstwerk/compositie te creëren, zonder enig contact met de buitenwereld. In 1912 had Lili al een eerste poging ondernomen om eraan deel te nemen, maar haar fragiele gezondheid stak toen stokken in de wielen. In 1913 waagde ze opnieuw haar kans, en deze keer kwam ze als grote winnares uit de bus. Als eerste vrouw ooit behaalde ze de prijs met 31 van de 36 stemmen. De prijs zelf bestond uit een tweejarige residentie in de Villa Medici (3). Daarnaast kreeg Boulanger ook een contract bij de muziekuitgeverij Ricordi. Haar missie was geslaagd: nu was ze een echte componiste.

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. Lili was toen 21 jaar en samen met haar zus Nadia en de vrienden die ze in Rome had gemaakt, richtte ze het Comité Franco-Américain du Conservatoire National de Musique et de Déclamation op. Dat was een netwerk om muzikanten die actief betrokken waren in de oorlog te ondersteunen met brieven, voedsel, kleding en geld. Ze zorgden ervoor dat, in die moeilijke tijden, conservatoriumstudenten toch nog contact konden hebben met elkaar. Daarnaast gaven ze ook een Gazette uit, die ze stuurden naar muziekstudenten aan het front. Een van hen was Maurice Ravel … Die correspondentie bijhouden alleen al was een ongelofelijke klus, maar ook nu weer gaf Lili blijk van een eindeloze wilskracht. Als de gezondheid het niet meer toeliet, dan droeg ze vanuit haar ziekbed toch haar steentje bij. In die periode componeerde ze onder meer Pour les funérailles d’un soldat, op een gedicht van Alfred de Musset (4).

De twee laatste jaren van haar leven voelt Lili hoe haar krachten afnemen. Ze heeft nog net de tijd om enkele composities af te werken: Psaumes, Vielle prière bouddhique voor koor en orkest, D'un matin de printemps voor viool of fluit en piano en uiteindelijk ook haar meesterwerk, het Pie Jesu. Dat laatste werk wordt ook wel haar eigen requiem genoemd. Ze schreef het voor zangstem, strijkkwartet, harp en orgel. De muziek klinkt hemels en pijnlijk tegelijkertijd. Toen ze het componeerde was ze al zo ziek dat ze het grootste deel ervan vanuit haar ziekbed dicteerde voor haar zus Nadia.

Begin 1918 reist Lili met haar moeder en zus naar Mézy-sur-Seine, een plaatsje buiten Parijs waar ze vredig sterft in het bijzijn van Nadia. Amper 7 jaar van haar leven heeft Lili kunnen wijden aan het componeren, maar wat een ongelofelijk oeuvre heeft ze nagelaten.

Ruim 20 composities liet ze achter en stuk voor stuk vallen ze op door hun originele stijl. Haar muziek is kleurrijk en heeft ontzettend veel diepgang. Haar werken stralen die typisch Franse elegantie en lichtheid uit maar anderzijds schrok ze er niet voor terug om te opteren voor ongewone combinaties van klanken en tonen. “Golvend van gratie”, zo beschreef Debussy haar muziek. Diezelfde ongewone keuzes maakte ze ook op vlak van bezetting. Haar voorkeur ging uit naar vocale muziek, waarbij ze koos voor piano of orkest als begeleiding. Net als andere Franse componisten uit die periode, liet Boulanger zich graag inspireren door natuur, muziek uit de middeleeuwen en exotische muziek. Ze was ook overtuigd katholiek en dit maakt dat haar muziek vaak iets mystieks en mysterieus heeft. Thema’s als verdriet, dood en rouw spelen een belangrijke rol in veel van haar creaties.

Ikzelf koos voor haar  Nocturne en voor D'un matin de printemps. Beide werken schreef ze voor zowel fluit als viool en piano. De nocturne dateert uit 1911, ze was toen 18 jaar. Het is een kort werk, maar heerlijk om te spelen. Het deed me aanvankelijk erg aan Debussy denken maar dan is daar plots toch die zeer Lili-eigen twist waardoor het echt op en top Lili Boulanger wordt. D'un matin de printemps schreef ze vanop haar sterfbed. Het is iets langer en ook een stuk veeleisender voor de fluitist. Maar o zo mooi en telkens weer een voorrecht om te mogen spelen. Een mens kan alleen maar gissen hoe haar oeuvre eruit zou gezien hebben mocht zij langer geleefd hebben. Ik doe mijn petje af voor haar. Niet omdat zij zoals veel andere vrouwelijke componisten heeft moeten vechten voor erkenning of waardering, want dat was allerminst het geval, maar wel omdat zij een andere strijd heeft moeten leveren die al even bewonderenswaardig is. En omdat ze dat heeft gedaan op een manier waar ik diepe bewondering voor heb.

Voor wie alvast Nocturne en D’un matin de printemps wil beluisteren, hieronder volgen de You tube links. 

https://www.youtube.com/watch?v=__gue3UJ5No

https://www.youtube.com/watch?v=AdXUVon6SZg

P.S. Het feit van tot de allerlaatste novemberdag te wachten om mijn blog te verspreiden, heeft ook zijn voordelen. Vanochtend had ik immers een eerste repetitie met de pianist die mij zal begeleiden voor de uitvoering van enkele van de werken in het kader van dit project. Vanochtend hebben we onder meer Lili's Nocturne en D'un matin de printemps gespeeld en gefinetuned. Het was genieten met een grote G van de eerste tot de laatste minuut. Ik heb het grote geluk begeleid te worden door Dimos, de pianobegeleider van de Academie van Blankenberge en hij is een zaligheid om mee samen te spelen. Lili Boulanger kwam opnieuw tot leven vanochtend in de Academie. We repeteerden voor een eerste "toonmoment" (lees: concertje/openbaar examen deel I) op woensdag 25 januari, om 17 u in de aula van de Academie van Blankenberge. Behalve Lili Boulanger, speel ik dan nog enkele andere werken, maar dat blijft nog even een verrassing. 

(1)

Nadia Boulanger (1887-1979) is de zes jaar oudere zus van Lili Boulanger. Ze was een Franse pianiste, organiste en docente compositie aan verschillende conservatoria. Als componiste werd zij minder bekend. Na de dood van haar jongere zus, wilde Nadia niet meer componeren en legde ze zich toe op het verspreiden van Lili’s composities.

(2)

Een cantate (van het Italiaanse cantata, wat zangstuk betekent) is een muzikale compositie voor een of meer zangers, begeleid door instrumenten. Het verschil met een oratorium is de tijdsduur: een cantate duurt meestal 20 tot 40 minuten terwijl een oratorium avondvullend is.

(3)

De Villa Medici is een groot landhuis gebouwd aan het eind van de 16^de eeuw, op een heuvel ten noorden van de oude binnenstad van Rome, niet ver van de Spaanse trappen en de Piazza di Spagna. In 1803 stichtte Napoleon een vestiging van de Franse Academie in de Villa Medici. Jonge Franse kunstenaars die de Prix de Rome hadden gewonnen werden er gehuisvest voor een werkperiode van twee jaar. Sinds 1968 worden er behalve beeldend kunstenaars ook andere cultuurdragers gehuisvest zoals schrijvers, archeologen en zelfs koks.

(4)

Alfred de Musset (1810-1857) was een Frans romantisch dichter, toneel- en romanschrijver.